Weer van de kaart

Door Jan Abrahamse

De afslag van Rottumeroog, al meer dan een kwart eeuw in het nieuws, is de laatste. tijd snel gegaan. Dat heeft te maken met een zich sterk ontwikkelende geul aan de noordkant van het eiland. Het voogdshuis is eind 1998 afgebroken omdat het op de rand van de afgrond stond. Koppen in de landelijke pers maakten gewag dat Rottumeroog voorgoed zou verdwijnen. Het waddengebied van Rottumeroog en Rottumerplaat is duidelijk in beweging, maar voorlopig zal Rottumeroog niet in de Westereems verdwijnen. De kantonnier van Rottumeroog over de afbraak, de kaap en de mannenwereld.

Het is tien over tien op 9 december 1998 als ik met de spiksplinter nieuwe boot van het Ministerie van LNV 'de Harder' met schipper John de Boer op het grijze, mistige noordweststrand van Rottumeroog aankom. Ik ben met andere journalisten uitgenodigd om bij de laatste handelingen van de afbraak van het voogdshuis aanwezig te zijn. Ik ben niet alleen. Ook de boot van Rijkswaterstaat zit vol. Met twintig personen, onder wie vijf televisieploegen en journalisten en fotografen, landen we op het door een ijslaagje bedekte strand en glijden naar de duinen. Behalve de voogdswoning staan op het onbewoonde eiland nog het huisje waar de vogelwachters tijdens het broedseizoen verblijven en natuurlijk de prachtige gietijzeren kaap, een Rijksmonument.

Dynamisch kustbeheer
Hendrik Toxopeus, zoon van de laatste voogd, is door de Vara Televisie uitgenodigd. Het was Toxopeus die in 1991 het eiland samen met zijn toenmalige vrouw bezette. Hij kon zich niet verenigen met het beleid van het 'dynamisch kustbeheer' voor de eilanden Rottumeroog en Rottumerplaat, zoals Rijkswaterstaat dat in 1990 had voorgesteld als invulling van de beleidsdoelstellingen in de PKB (Planologische Kern Beslissing) Waddenzee. Met het dynamisch kustbeheer krijgt de zee en de natuur de vrijheid haar gang te gaan en wordt het eiland aan de elementen over gelaten. Door de commotie die de bezetting door Toxopeus te weeg bracht hebben de minister van Verkeer en Waterstaat en de staatssecretaris van Natuurbeheer besloten om het onderhoud op Rottumerplaat te staken maar op Rottumeroog extensief voort te zetten. Dat houdt in dat gestreefd wordt naar verlenging van de levensduur van het eiland en dat het onderhoud natuurvriendelijk met zo weinig mogelijk rustverstoring geschiedt. De Beheers Adviescommissie Kustverdediging Rottumeroog (BAKR), ingesteld in 1991 door de Minister van Verkeer en Waterstaat, adviseert Rijkswaterstaat en Staatsbosbeheer hierbij. In de BAKR zijn vertegenwoordigd de ministeries van Verkeer en Waterstaat, Landbouw, Natuurbeheer en Visserij, Staatsbosbeheer, provincie Groningen, gemeente Eemsmond, Waddenvereniging, Vereniging van Oevereigenaren en de Stichting Vrienden van Rottumeroog. Kortom er zijn nogal wat tegenstrijdige belangen. Onlangs heeft de BAKR zich gebogen over drie mogelijkheden tot beheer van Rottumeroog. Als het accent geheel gelegd wordt op de natuurlijke ontwikkeling dan kan het onderhoud worden gestaakt. Als echter de duinvorming wordt bevorderd binnen de natuurlijke ontwikkeling dan kan het onderhoud blijven plaatsvinden zoals dat sinds 1992 gebeurt. Een' derde optie is dat bij voortdurende afslag er een zandsuppletie voor de kust van Rottumeroog wordt uitgevoerd. Grote puinbak De maatregelen die tot nu toe zijn genomen hebben niet kunnen verhinderen dat de afslag van de duinen aan de noordwestkant versneld is doorgegaan. Het voogdshuis staat op de afgeslagen duinen aan de rand van een vijf meter diepe afgrond. De zee heeft hier grondig huisgehouden. Grote wagens met trekkers voeren het materiaal van het huis af naar een schip. Het grootste deel van de voogdswoning is al afgebroken alleen de uitkijktoren die in het midden van het huis stond is voor de pers blijven staan. Ik loop rond de ruïne van het voogdshuis. Het is één grote puinbak. De regenput staat als een vijf meter hoge toren op het strand naast de steile erosierand van de duinen. Het kost de bulldozer weinig moeite de toren om ver te duwen. Het TV circus staat op scherp en legt het spektakel vast.

Voogdswoningen
Het is niet de eerste keer dat een voogdshuis op Rottumeroog verdwijnt. In de loop der tijd zijn er al zes verdwenen. Daarvoor werd de in 1682 gebouwde woning van de Ierse graaf Clancarty gebruikt, die van 1707 tot 1731 eigenaar was en het daarna verkocht aan de Dokkumer koopman Pieter Pivé, die het eiland op zijn beurt in 1738 doorverkocht aan de provincie Groningen. Jan Wijbrands was tot 1741 de eerste voogd in dienst van de provincie. De eerste echte voogdswoning stond van 1743-1799 op de plaats waar nu het vluchthuisje van Rottumerplaat staat. Hemelsbreed lag het ruim vier kilometer westwaarts van de huidige woning. De voogdswoningen waren de verblijfplaatsen van de voogden van Rottumeroog. Er is een hele rij voogden geweest. Na Wijbrands volgen Tjarko Ebels tot 1764 en Jochem Voye tot 1782. Daarna hebben vier generaties Van Dijk de scepter gezwaaid over het eiland en twee generaties Toxopeus. De laatste voogd, Jan Toxopeus, ging in 1965 met pensioen. Sindsdien wordt het beheer uitgevoerd door Rijkswaterstaat.

Kantonnier
De man die er sinds 1975 bijna het gehele jaar verblijft is Simon van den Berg. Hij is sinds 1990 kantonnier of toezichthouder van Rottumeroog en Rottumerplaat. Daarvoor was hij duinarbeider en kok op het eiland. Kantonnier Van den Berg is een nuchtere Groninger. Toch is het zo dat het eiland, de voogdswoning en vooral de kaap hem aan het hart gaan. Geboren en opgegroeid op het Hoge Land woonde hij achtereenvolgens in Baflo, Vierhuizen, Spijk en Warffum. 'Ik ben groot geworden aan en achter de dijk. Toen ik een jaar of twaalf was, ben ik voor het eerst op Rottumeroog geweest met een garnalenboot uit Noordpolderzijl. Dat was in 1954 of 1955. Voogd Jan Toxopeus was er niet erg van gediend dat er bezoekers kwamen. Ik herinner me nog vaag hoe het vroegere voogdshuis er uit zag. Het eiland was aan de westkant veel groter. Er stond nog een huisje halverwege de duinen. Ook kan ik me nog herinneren dat men met de nieuwbouw van het voogdshuis, dat nu wordt afgebroken, bezig was.'

Duinafslag
Aan de noordwest kant is in de loop der jaren zeer veel afgeslagen. In 1975 toen Van den Berg voor het eerst op Rottumeroog terugkwam, waren de duinen aan de noordwest kant verstevigd met Gobi-matten (Gelders-Overijsselse Beton Industrie). Die waren dwars door het duin gegraven. Dat was ongebruikelijk want deze matten, bestaande uit nylondoek waarop betonblokken van 20 bij 20 centimeter gelijmd waren waarin gaten zaten waar helmgras doorheen kon groeien, worden meestal tegen de buitenste duinen aangelegd onder een flauwe helling. Later zijn er bovendien een tiental puindammen aangelegd om de afslag van de duinen tegen te gaan. Die puindammen waren 50 tot 75 lang, zes meter breed, een halve tot een meter hoog en ingepakt in gaas. Na een paar jaar lagen deze dammen praktisch geheel onder het zand.

Deze en andere maatregelen waren destijds nodig om het eiland te beschermen en zoveel mogelijk zand te vangen. Simon van den Berg: 'Alle eilanden lopen in een bepaalde richting. Rottumeroog liep in zuidoostelijke richting. Je moest de duinenrij zo uit breiden dat je een maximaal profijt had van de wind en dat de zandtoevoer optimaal was. In maart en april plaatsten we schermen aan de noordoost hoek want dan kon je veel zand opvangen. Later in het jaar draaide de wind meer naar de westkant. Daaruit blijkt dat je de natuur wel een stukje kunt helpen, maar niet dwingen.'

Mannenwereld
'Nee, man, helemaal niet, want als dat zo is moet je er niet voor kiezen', antwoordt Simon van den Berg op de vraag of hij het niet vervelend vond om de hele week van huis te zijn. Voordat hij bij Rijkswaterstaat werkte, bezorgde Van den Berg brood in Warffum en omgeving. Via een klant solliciteerde hij bij Rijkswaterstaat op een baan in de Emmapolder. Pas tijdens het sollicitatiegesprek bleek dat Van der Berg niet in de Emmapolder aan het werk zou kunnen maar op Rottumeroog. 'Ik heb gezegd dat wil ik eerst met mijn vrouw bespreken. Die had daar geen bezwaar tegen en van die baan heb ik tot op heden geen spijt. In het begin wel, toen had ik het moeilijk om over te stappen van het vrije bedrijf van broodbezorger in mijn eigen wijk naar de overheid. Dat was een totaal andere cultuur over hoe mensen met elkaar omgaan en hoe beslissingen genomen worden. Na veertien dagen kwamen de bazen een kijkje nemen, maar die liepen met een boog om je heen. We zaten daar met zo'n 15 man. Je was als duinarbeider geen tel in rekening. Je leefde daar toen heel anders als thuis. Het was een mannenwereld. In de beginjaren werd er geen pilsje of borreltje gedronken. Als team moest je werken en je probeerde geen woordenwisseling te krijgen. Als je thuis kwam, dan moest ik eerst een dik uur met mijn vrouw rond de tafel om alles bij te praten.'

Plenty werk
Elke maandagmorgen voer de groep mensen van Rijkswaterstaat met halftij uit, eerst vanuit Noordpolderzijl en later vanuit de Eemshaven. Vanaf 1 maart tot 1 december zaten ze op het eiland. In 1991 is het een beschermd natuurgebied geworden en dat hield in dat in het broedseizoen van 15 april tot 1 augustus de mensen van Waterstaat niet op het eiland kwamen. In die tijd zijn er twee vogelwachters die toezicht houden en onderzoek doen.
'Je werkte op het eiland van zeven tot zes uur, omdat maandag en vrijdag halve dagen waren door de vaartijd, die overigens afhankelijk was van het tij. Er was werk plenty. Na de arbeid ging je je wassen en eten en televisiekijken en 's avonds om elf uur naar bed. Verder werd er gekaart en geknobbeld. Naast de werkers van waterstaat waren er vaak mensen van aannemers die de machines bedienden. Ik heb er nooit alleen gezeten, omdat dat verboden is. Als er iets gebeurt moet je er met minimaal twee mensen zijn.'

De kaap moet blijven
De kaap op Rottumeroog is cultuurhistorisch interessant, sinds 19 september 1986 een Rijksmonument. Op het eiland hebben meerdere kapen gestaan. Na een reeks houten kapen wordt in 1865 een gietijzeren kaap geplaatst, die in 1869 omvalt tijdens een hevige storm. Al in 1871 wordt deze kaap vervangen door een nieuwe die wordt gebouwd op de oude fundamenten. In 1883 worden twee nieuwe kapen geplaatst, de Grote of Emder Kaap en de Kleine of Groninger Kaap. De laatste is in 1931 omgevallen en helaas niet weer opgericht. In het register van beschermde monumenten staat dat de overgebleven giet- ijzeren zeekaap die nu nog op Rottumeroog aanwezig is, ontworpen is door de constructeurs van de Bouwkundige Dienst van het Loodswezen Q. Harder en A.C. van Lo. Hij vervulde een belangrijke functie in de 19e eeuwse kustbewaking. De kaap is gegoten bij de ijzergieterij van de firma D.A. Schretlen & Co te Leiden. De materiaalkeuze en de constructie getuigen van een grote inventiviteit en esthetisch inzicht.
'Ik vind het een prachtding', zo vertelt Simon van den Berg, 'en het is uitgesloten dat de kaap op zijn plaats blijft. Als er deze winter een doorbraak komt en het fundament spoeltvrij dan zakt de kaap zo weg. Er heeft vroeger een platform op gezeten. 'In 1989-1990 is de kaap voor fl 225.000,- gerestaureerd. Toen waren er plannen om hem te plaatsen bij Noordpolderzijl, Warffum of Maritiem Museum Prins Hendrik te Rotterdam. Ook nu gaan er geruchten dat de kaap naar Ameland, Noordpolderzijl of Rottumerplaat zou gaan. Sjoerd Klein van de gemeente Eemsmond weet te melden dat de optie voor Ameland is vervallen. Simon van den Berg: 'De kaap hoort niet op Ameland, Rottumerplaat of bij Noordpolderzijl. Het is een nautisch en industrieel symbool en hoort op Rottumeroog. Als ik het voor het zeggen had dan verplaatsen we hem op een plek waar hij zeker nog 50 jaar kan staan.' De kosten van afbreken en verplaatsen bedragen ongeveer fl 150.000,- en de gemeenteraad doet begin 1999 een uitspraak over een van de drie opties: verplaatsen naar Rottumerplaat of Noordpolderzijl of herplaatsen op Rottumeroog.

Stuk van je leven
Simon van den Berg is met hart en ziel verbonden aan het eiland. 'Ik ben een nuchtere noordeling, maar als ik hoor dat ze dit eiland aan de natuur of eigenlijk de zee willen prijsgeven, dan sta ik met mijn hoofd te schudden, omdat ik uit ervaring weet wat voor functie het eiland in het verleden heeft gehad. De dijken zijn op deltahoogte gebracht en daarom heeft volgens de deskundigen het eiland geen beschermende functie meer Nou, dat wil er bij mij niet in..... echt niet. Omdat, als je aan de noordkant staat je zulke hoge golven ziet en kijk je naar het zuiden dan is de zee net zo glad als een tafel.'

Tweede huis
'Ik ben altijd met de opbouw en het behoud van het eiland bezig geweest en daar heb ik een goed gevoel over. Het voogdshuis was mijn tweede huis. In dat verband heb ik altijd gezegd dat ik niet zou meehelpen met de afbraak. Maar het ging sneller van je af dan ik gedacht had. Verleden week zijn we begonnen met het leeghalen en de afbraak van het interieur. Toen dat gebeurd was, stond er nog één stoel en de morgen dat we naar de wal gingen heb ik daar 's morgens om zeven uur wel een uur gezeten en er is een hoop door me heen gegaan. Ik ben daar emotioneel onder, want het is een stuk van je leven. We hebben in de jaren zeventig aan de westkant van het eiland duinen vastgelegd met Gobi-matten. Daar is toen zo'n 500 meter duin ontstaan richting de Zuiderduintjes. Dit gedeelte staat niet af, het breidt zich zelfs nog uit. De bedoeling is dan ook om daar onze nieuwe onderkomen te plaatsen. Nu dat besloten is, accepteer ik het volledig en ligt het in de lijn van de historie.'

Als Simon van den Berg over anderhalf jaar ophoudt met werken zou hij graag op Rottumeroog willen wonen. 'Als ze zouden vragen of ik tot mijn vijfenzestigste op het eiland wil blijven wonen en toezicht houden op de activiteiten zoals die worden afgesproken, dan moet ik natuurlijk in overleg met het thuisfront en als die er geen bezwaar tegen heeft, dan is het antwoord hartgrondig ja!'

Bron:
Waddenbulletin
Februari 1999
Jaargang 34 nummer 1